Digital Sovereignty EP1: What is Digital Sovereignty? Why is Europe Willing to Regain It?

Digital Sovereignty เป็นแนวคิดที่เกิดขึ้นมาไม่นานและเป็นคำที่คนทั่วไปยังไม่คุ้นเคยมากนัก เริ่มมีการพูดถึงอย่างมากในทวีปยุโรป สาเหตุเกิดจากยุโรปเผชิญกับปัญหาอธิปไตยทางดิจิทัล (digital sovereignty) ที่ปล่อยให้ยักษ์ใหญ่ด้านเทคโนโลยีอย่างสหรัฐอเมริกาเข้ามามีบทบาทในการเป็นผู้กำหนดกฎกติกาของภาคส่วนดิจิทัลกว่า 20 ปี การที่สหรัฐฯ เข้ามามีบทบาทนี้อาจเป็นเพราะกฎดังกล่าวไม่สามารถเข้าถึงได้ในสหภาพยุโรป เพราะเป็นการรุกคืบผ่านอินเทอร์เน็ตและดิจิทัล หรืออาจเป็นเพราะกฎของเกมถูกกำหนดโดยรหัสทางดิจิทัลที่เรียกว่า “code” จึงทำให้ผู้ที่มี code ที่แข็งแกร่งกว่ากลายเป็นผู้กำหนดกฎเกณฑ์ต่าง ๆ

สงครามทางการค้า (trade war) ระหว่างสหรัฐฯ และจีนที่เกิดขึ้นในปี ค.ศ. 2018 ไม่เพียงแต่สร้างความตึงเครียดแก่สองประเทศนี้เท่านั้น แต่ส่งผลกระทบต่อหลาย ๆ ประเทศ รวมถึงยุโรป และแน่นอนว่าประเทศไทยก็เป็นประเทศที่ได้รับผลกระทบต่อภาคการส่งออกเช่นกัน นอกจากนี้ ยังทำให้ทั่วโลกเกิดแนวโน้มการทวนกระแสโลกาภิวัตน์ หรือ deglobalization ซึ่งเป็นปรากฎการณ์ที่ตรงข้ามกับโลกาภิวัตน์ (globalization) อย่างสิ้นเชิงในทางเศรษฐศาสตร์ คำว่า “โลกาภิวัตน์” ใช้อธิบายสถานการณ์เมื่อกิจกรรมทางเศรษฐกิจระหว่างประเทศในโลก ทั้งทางการค้า การลงทุน การเงินระหว่างประเทศ การเคลื่อนย้ายปัจจัยการผลิต การขนส่ง และโลจิสติกส์เกิดการขยายตัว แต่เมื่อเกิดกระแสทวนโลกาภิวัตน์ขึ้น หลังจากที่ Donald Trump อดีตประธานาธิบดีของสหรัฐอเมริกา ได้แสดงทัศนะและประกาศการดำเนินนโยบายเศรษฐกิจของสหรัฐฯ ที่เน้นการกีดกันทางการค้า (trade protection policy) ด้วยสโลแกน “Buy American and Hire American”

สงครามทางการค้านี้ไม่เพียงส่งผลต่อการนำเข้าและส่งออกของสินค้าเท่านั้น แต่ยังก่อให้เกิดสงครามทางด้านเทคโนโลยี (technology war) ในเวลาต่อมา เพราะเมื่อสหรัฐฯ ดำเนินนโยบายกีดกันทางการค้า การส่งออกสินค้าระหว่างสองประเทศมหาอำนาจก็ได้รับผลกระทบอย่างชัดเจน โดยเฉพาะอย่างยิ่ง ชิ้นส่วนอิเล็กทรอนิกส์อย่างไมโครโพรเซสเซอร์ที่มีส่วนสำคัญต่อประสิทธิภาพการประมวลผลของคอมพิวเตอร์ ซึ่งสหรัฐฯ ได้คว่ำบาตรประเทศจีนด้วยการไม่ส่งออกโพรเซสเซอร์คุณภาพดีไปยังแดนมังกร อย่างไรก็ตาม จีนก็ยังสามารถตอบโต้โดยการผลิตโพรเซสเซอร์ขึ้นมาใช้งานเอง และสามารถสร้างโครงสร้างพื้นฐานทางดิจิทัล (digital infrastructure) ได้เองโดยไม่ต้องพึ่งประเทศมหาอำนาจอีกประเทศ

แต่นั่นเป็นผลกระทบและสถานการณ์ของผู้ที่เป็นผู้นำทางเทคโนโลยี หากมองในมุมของกลุ่มประเทศที่ไม่ใช่ผู้นำด้านเทคโนโลยีอย่างยุโรป จะพบว่า สงครามทางการค้าส่งผลกระทบที่แตกต่างอย่างมากในยุโรป เนื่องจากการปล่อยให้ยักษ์ใหญ่ด้านเทคโนโลยีอย่างสหรัฐอเมริกาเข้ามามีบทบาทกว่า 20 ปี โดยปราศจากการคิดค้นและพัฒนาเทคโนโลยีด้วยตัวเอง รวมถึงกระแส deglobalization ที่ทำให้ยุโรปเริ่มรู้สึกไม่ปลอดภัยกับสถานการณ์ในปัจจุบัน และต้องการมีอำนาจควบคุมสิ่งต่าง ๆ ได้เองทั้งหมด

อย่างไรก็ตาม การจะพัฒนาเทคโนโลยีขึ้นมาให้ทัดเทียมกับสหรัฐอเมริกาและจีนได้ ต้องใช้ระยะเวลาหลายปี การรับเทคโนโลยีเข้ามาเริ่มก่อให้เกิดความไม่ไว้วางใจทั้งสถานการณ์ความขัดแย้งทางภูมิรัฐศาสตร์ (geopolitics) และในมุมของการไม่มีความสามารถในการควบคุมเทคโนโลยีเองทั้งหมด ซึ่งยุโรปถือเป็นผู้นำในเรื่องของการพยายามกำหนดกฎเกณฑ์ต่าง ๆ เพื่อเพิ่มความมั่นใจในการใช้งานโลกอินเทอร์เน็ต

บทความซีรีส์นี้ได้รวบรวมหลักฐานจากเหตุการณ์ต่าง ๆ มาวิเคราะห์แนวคิดความต้องการมีอธิปไตยดิจิทัล (digital sovereignty) ว่ากลุ่มสหภาพยุโรปมองเห็นความสำคัญต่อแนวคิดนี้อย่างไร ทำไมคณะกรรมาธิการยุโรป (European Commission) พูดถึงและให้ความสนใจอย่างมาก มีการดำเนินการอะไรไปแล้วบ้างในสถานการณ์ปัจจุบัน ในมุมของประเทศไทยปัจจุบัน digital sovereignty เหมาะสมกับประเทศไทยหรือไม่ ในมุมของกฎหมาย เรามีการพัฒนาไปถึงขั้นไหน และสุดท้าย เราควรตระหนักรู้เรื่องนี้มาก-น้อยแค่ไหน โดยหวังว่าจะเป็นข้อมูลที่เป็นประโยชน์และให้คนไทยตระหนักถึงความสำคัญของการมี digital sovereignty

ก่อนจะกล่าวถึงประเด็นหลักนั้น เราควรทำความเข้าใจความหมายของคำว่า “digital sovereignty” กันเสียก่อน

Digital sovereignty หากแปลเป็นภาษาไทยจะตรงกับคำว่า “อธิปไตยดิจิทัล” ซึ่งหมายถึงความสามารถในการควบคุมการใช้เทคโนโลยีและเครือข่ายคอมพิวเตอร์ (computer network) ในปัจจุบันและอนาคต ไม่ว่าจะเป็น สภาพแวดล้อมทางดิจิทัลของบริษัท ข้อมูลลูกค้าและพนักงาน ซอฟต์แวร์ ฮาร์ดแวร์ และสินทรัพย์ดิจิทัลอื่น ๆ Pierre Bellanger ผู้เขียนบทความ “La Souveraineté Numérique” (Digital Sovereignty) ได้ให้คำจำกัดความภาษาอังกฤษไว้ว่า

*Kergaravat, C. (2022, November 25). Everything You Need to Know About Digital Sovereignty. Blog.

Digital sovereignty ถือเป็นส่วนสำคัญของทุกประเทศที่มีการใช้งานดิจิทัลในทุกมิติ เนื่องจากมีความเกี่ยวข้องกับความสามารถในการใช้และออกแบบระบบดิจิทัลภายในประเทศ ความสามารถในการจัดการข้อมูลด้วยตัวเอง อภิสิทธิ์เหนือข้อมูลที่รวบรวมและจัดเก็บ ตลอดจนกระบวนการที่เกี่ยวข้องอื่น ๆ

รูปที่ 1 : Technology War ระหว่างสหรัฐฯ และจีน

เมื่อประมาณ 3 ปีที่แล้ว หรือประมาณปลายปี ค.ศ. 2019 digital sovereignty ได้รับการกล่าวถึงเป็นครั้งแรกขณะที่ Ursula von der Leyen ดำรงตำแหน่งประธานคณะกรรมาธิการยุโรป ซึ่งเป็นช่วงเวลาที่ยุโรปได้รับผลกระทบจากสงครามการค้า หรืออีกนัยหนึ่งคือสงครามเทคโนโลยีระหว่างสหรัฐอเมริกาและจีน โดยเจตนาของสหภาพยุโรป ณ ขณะนั้น คือ การสร้างความร่วมมือทางเศรษฐกิจดิจิทัลภายใต้ความไม่แน่นอนทางภูมิรัฐศาสตร์ (geopolitical) และต้องการกำหนดกฎเกณฑ์ข้อบังคับร่วมกัน เพื่อให้ยุโรปมี digital sovereignty เป็นของตัวเอง

คำว่า digital sovereignty ในแบบฉบับของยุโรปมีรูปแบบที่แตกต่างจากประเทศที่ปกครองโดยระบอบ เผด็จการ เช่น จีน รัสเซีย เนื่องจากประเทศเหล่านั้นจะพยายามใช้เทคโนโลยีดิจิทัลเพื่อเพิ่มการควบคุมระบอบการปกครอง เฝ้าดู และกำจัดกลุ่มฝ่ายค้าน แต่ยุโรปไม่ได้ให้สิทธิพิเศษแก่รัฐบาลในการเข้าถึงเทคโนโลยี ข้อมูล และไม่ได้เสริมอำนาจการควบคุมของระบอบการปกครองนอกเหนือเศรษฐกิจดิจิทัล แต่มีจุดประสงค์เพื่อปกป้องผลประโยชน์ของบุคคลและบริษัทในสหภาพยุโรป

รูปที่ 2 : Distribution of top 100 Digital Platforms by Market Capitalization, 2021

จาก www.atlanticcouncil.org/wp-content/uploads/2022/11/ Digital-sovereignty-in-practice-The-EUs-push-to-shape-the-new-global-economy_.pdf

อีกหนึ่งสาเหตุที่ทำให้ยุโรปตระหนักถึงความสำคัญของ digital sovereignty คือ ยุโรปกำลังเสียเปรียบในการแข่งขัน ขณะที่สหภาพยุโรปมีบริษัทโทรคมนาคมระดับชาติที่เข้มแข็ง และมีบริษัทซอฟต์แวร์และฮาร์ดแวร์รายใหญ่เพียงไม่กี่แห่ง ตัวอย่างเช่น SAP, Nokia, Spotify, Booking.com, Ericsson แต่ไม่มีบริษัทใดในสหภาพยุโรปที่อยู่ในกลุ่ม Amazon, Microsoft, Facebook (ปัจจุบันคือ Meta), Apple หรือ Google เลย

ในปี ค.ศ. 2021 แพลตฟอร์มในสหภาพยุโรปก็มีบริษัทเพียงสิบแห่งใน 100 อันดับแรกของโลก และคิดเป็นเพียงร้อยละ 3 ของมูลค่าทั้งหมด ตามรายงาน Digital Compass ของคณะกรรมาธิการยุโรป กล่าวว่า “เทคโนโลยีดิจิทัลส่วนใหญ่ถูกพัฒนานอกสหภาพยุโรป” โดย 90% ของข้อมูลในสหภาพยุโรปถูกจัดการโดยบริษัทในสหรัฐอเมริกา และไมโครชิปที่ผลิตโดยสหภาพยุโรปคิดเป็นสัดส่วนเพียง 10% ของตลาดยุโรป*

*Burwell, F & Propp K. (2022). _Digital sovereignty in practice: The EU’s push to shape the new global economy_. Atlantic Council.

รูปที่ 3 : Edward Snowden

จาก www.bangkokpost.com/world/2401250/putin-grants-edward-snowden-russian-citizenship

รูปที่ 4 : National Security Agency (NSA)

ในปี ค.ศ. 2013 Edward Snowden อดีตนักวิเคราะห์ระบบข่าวกรองชาวอเมริกัน ผู้ค้นพบการสอดแนมของรัฐบาลอเมริกาผ่านหน่วยงาน National Security Agency (NSA) เปิดเผยหลักฐานให้ทั่วโลกทราบถึงการสอดแนมพลเมืองอเมริกา รวมถึงผู้นำทั่วโลกการเปิดเผยข้อมูลนี้ได้สร้างคลื่นที่สั่นสะเทือนทั่วโลก ทำให้เกิดการต่อต้านอันรุนแรงในหลายประเทศ โดยเฉพาะเยอรมนี

การที่สหภาพยุโรปรับรู้ถึงความอ่อนแอของตัวเอง ทำให้เกิดการถกเถียงเพิ่มมากขึ้นเกี่ยวกับความต้องการ “อิสรภาพทางยุทธศาสตร์” รวมถึงการป้องกันภาคส่วนเทคโนโลยีที่สำคัญ เช่น การป้องกันทางไซเบอร์ โครงสร้างพื้นฐานด้านเทคโนโลยีสารสนเทศที่ยืดหยุ่น และฐานอุตสาหกรรมดิจิทัลที่แข็งแกร่ง

การพึ่งพาบริษัทและเทคโนโลยีจากยักษ์ใหญ่ ไม่ว่าจะเป็นสหรัฐฯ หรือจีน ทำให้อาจถูกชักจูงทางการเมืองมากกว่าทางพาณิชย์ พบได้จากเหตุการณ์ต่าง ๆ ที่เกิดขึ้นในยุโรป อาทิ การรณรงค์ของสหรัฐฯ เพื่อเกลี้ยกล่อมให้รัฐบาลยุโรปถอดส่วนประกอบของ Huawei ออกจากโครงสร้างพื้นฐานรุ่นที่ 5 (5G) ของพวกเขา ซึ่งสอดคล้องกับที่ยุโรปยอมรับจีนว่าเป็น “คู่แข่งเชิงระบบ”

สหภาพยุโรปมองเห็นถึงความไม่แน่นอนหากยังพึ่งพิงเทคโนโลยีจากสหรัฐอเมริกาและจีน แต่การจะสร้างเทคโนโลยีขึ้นมาให้เทียบเท่ากับสหรัฐฯ ก็ไม่ใช่เรื่องง่าย และการรับเทคโนโลยีเข้ามาก็ไม่ใช่เรื่องที่ผิด แต่หากพึ่งพิงมากเกินไปก็อาจจะส่งผลต่อความไม่มั่นคงของประเทศ นอกจากนี้ ยุโรปก็ยังไม่สามารถมั่นใจได้ว่าข้อมูลที่นำไปเก็บที่สหรัฐอเมริกาจะไม่ถูกเปิดเผยภายนอกอาณาเขตยุโรป เนื่องจากทางการสหรัฐฯ เองก็มีกฎเกณฑ์ในการขอเข้าถึงข้อมูลจากผู้ให้บริการคลาวด์ในประเทศ อาทิเช่น Clarifying Lawful Overseas Use of Data Act หรือ Cloud Act เป็นต้น

ในบทความนี้ เราได้เริ่มต้นจากเหตุการณ์ที่ทำให้ยุโรปที่เป็นเหมือนผู้นำในการตระหนักถึงเรื่องของ digital sovereignty โดยเริ่มมาจากการเหตุการณ์ trade war ส่งผลกระทบต่อไปยังการเกิด technology war และยุโรปในฐานะกลุ่มประเทศที่ไม่ใช่ผู้นำทางเทคโนโลยีมีความกังวลต่อเรื่องนี้อย่างไร พร้อมทั้งยกตัวอย่างเหตุการณ์ที่สร้างคลื่นสั่นสะเทือนทั่วโลก และทำให้เกิดการต่อต้านอันรุนแรงในหลายประเทศ โดยเฉพาะเยอรมนี อย่างกรณีของการสอดแนมจากองค์กรอดีตนักวิเคราะห์ระบบข่าวกรอง (NSA) ชาวอเมริกัน

ในบทความตอนต่อไป เราจะชี้ให้เห็นถึงสถานการณ์กฎหมายทั่วโลก ทั้งในประเทศที่เป็นผู้นำด้านเทคโนโลยีอย่างสหรัฐอเมริกาและจีน และประเทศที่เป็นผู้นำในการออกกฎหมายอย่างยุโรป จากนั้นจะปิดท้ายด้วยมุมของไทยว่ากฎหมายในประเทศเป็นอย่างไร และกฎเกณฑ์ที่ออกมาเพื่อป้องกันเรื่องข้อมูลส่วนบุคคลและการออกกฎหมายเหล่านี้ส่งเสริมให้มี digital sovereignty อย่างตรงจุดหรือไม่

Burwell, F.G. & Propp, K. (2022). Digital sovereignty in practice: The EU’s push to shape the new global economy. Atlantic Council. www.atlanticcouncil.org/wp-content/uploads/2022/11/Digital-sovereignty-in-practice-The-EUs-push-to-shape-the-new-global-economy_.pdf

Kergaravat, C. (2022, November 25). Everything You Need to Know About Digital Sovereignty. Blog. www.apizee.com/digital-sovereignty